سایت گیاهان دارویی

از جمله گنجینه‌های ارزشمند هر سرزمینی دانش بومی مردمان آن دیار می‌باشد. طب ایرانی که وامدار تلاش و زحمات اندیشمندان پارسی می‌باشد، نه تنها در سرزمین ایران، بلکه در ممالک اروپائی نیز قریب به 500 سال به عنوان پزشکی رایج در خدمت بشریت بوده است. شکوفائی طب ایرانی مربوط به دوره تمدن اسلامی می‌باشد. ایرانیان در رشد فرهنگ و تمدن اسلامی نقش قابل توجهی داشته‌اند. جورج سارتون استاد تاریخ علم در این زمینه می‌گوید: " برای اعراب فتح ایران ازهمه مهمتر و بانتیجه‌تر بود زیرا فاتحان را که مردمی دلیر بودند، با تمدنی عمیق و عالی یعنی تمدن ایرانی آشنا ساخت. انصافا نمی‌توان حق خدمتی را که تمدن ایرانی به جهان کرده است ادا کرد." همچنین سیریل الگود در کتاب تاریخ پزشکی ایران می گوید: " ایران همچنان که از نظر شعر و مینیاتور در تاریخ ادبیات جهان نقش عمده‌ای بر عهده داشته در تاریخ پزشکی دنیا نیز سهم مهمی ایفا کرده و به گمان من از میان این سه، طب ایران بزرگ‌ترین سهم را دارا بوده است".ریشه‌ی طب سنتی ایران به قرن ها قبل از ظهور اسلام می رسد. وجود مطالب متعدد پزشکی در کتاب زرتشت دلیل بر این مدعاست. طبق شواهد تاریخی آثار طب ایرانی با حمله اسکندرمقدونی نابود شد لیکن مجددا با بهره گرفتن از طب یونان و آثار بقراط و جالینوس تجدید حیات پیدا کرد. اگرچه در جندی شاپور که مرکز عمده‌ی آموزش طب در قبل از اسلام تا زمان خلفای عباسی بود، طب یونانی تدریس می‌شد، اما پزشکان بزرگی چون رازی و ابن سینا و... با تجارب و کشفیات خود طب یونانی را بسیار تکامل بخشیده و به حقایقی دست یافتند که بقراط و جالینوس از آنها بی‌اطلاع بوده‌اند.

مهد اولیه‌ی طب یونانی در ایران را می توان مدرسه‌ی جندی شاپور دانست که توسط شاپور اول تاسیس شد. در دوران شاپور اول و شاپور دوم و پس از آن انوشیروان، بسیاری از دانشمندان ساکن یونان بر اثر اختلافات مذهبی که در روم شرقی پیش آمده بود جلای وطن کرده در ایران اقامت گزیدند و پادشاهان ساسانی نیز از آنها استقبال کردند. نتیجه این رویداد برای کشور ما تاسیس دانشگاه بزرگ جندی شاپور و بیمارستان منضم بدان بود.

در سال 762 میلادی، منصور خلیفه‎ی عباسی شهر بغداد را تاسیس و آن را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد. آنچه سبب شد که مرکزیت طب از جندی شاپور به بغداد منتقل شود، بیماری دشوار منصور بود که همه‌ی مشاوران طبی وی از تشخیص و درمان آن ناتوان شدند لذا او جورجیس بن بختیشوع، رئیس جندی شاپور را احضار کرد و وی با درمانی مناسب بیماری خلیفه را مرتفع نمود. علاقه‌ی منصور به جورجیس باعث شد تا او را نزد خود نگاه دارد و از آنجائی که جورجیس به تالیف علاقه داشت و زبانهای سریانی، یونانی، عربی و فارسی را به خوبی می‌دانست، همین که نزد منصور مقرب شد، پاره ای از کتب طبی را از یونانی به عربی برای وی ترجمه کرد و در واقع از همین جا بود که کار ترجمه‎ی کتب یونانی به عربی در زمان عباسیان شروع شد و نیز از همین زمان بود که جندی شاپور که مقارن میلاد پیامبر اکرم به اوج عظمت خود رسیده بود، رو به افول نهاد به طوری که از اواخر قرن 8 میلادی (دوم هجری)، نفوذ آن در جهان اسلام چندان نبوده است. در دوران عباسی در اوایل سده سوم، بنیادی بنام بیت الحکمه برای پیشبرد امر ترجمه در بغداد تاسیس شد.

در واقع در سیر تاریخی پیدایش و تکامل طب سنتی ایران دو دوره مشخص دیده می شود:

1) دوره ترجمه‌ی آثار یونانی به عربی: پیشتر توضیح داده شد.

2) دوران تالیف: به دنبال ترجمه و مطالعه‎ی آثار طبی یونان، از قرن سوم هجری به بعد شاهد تالیفات مهمی توسط اطبای مسلمان می‌باشیم. نخستین اثر تالیفی کتاب "فردوس الحکمه" می‌باشد که توسط علی بن ربن طبری نگاشته شد. این کتاب نخستین کتاب جامع پزشکی است که تاثیری بزرگ بر پزشکان بعدی نهاد. زکریای رازی در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم شروع به تالیف کتابهای مهم طبی خویش نمود. "المنصوری فی الطب" نخستین اثر اوست که نویسنده آنرا به شاهزاده سامانی، ابوصالح منصور بن اسحاق اهدا کرد که مقدمه ای از طب عمومی و خلاصه ای از مباحث پزشکی است که برای دانشجویان و مبتدیان در علم طب مفید بوده است. "الحاوی" از آثار ارزشمند پزشکی است که شاگردان رازی پس از مرگ او از تلفیق یادداشتهای وی، از خوانده‌ها و دیده‌های شخصی وی تدوین کرده‌اند. کتاب "کامل الصناعه" اثر علی بن عباس اهوازی از جامع‌ترین و سازمان یافته‌ترین مجموعه‌های پزشکی است. تقسیم آن به دو بخش متمایز نظری و عملی، قالبی مناسب برای همه نوشته‌های پزشکی بعدی در سده‌های میانه اسلامی پدید آورد. علم پزشکی در پایان سده چهارم و آغاز سده پنجم توسط ابن سینا و اثر جاودانش کتاب "القانون فی الطب" به اوج خود رسید. سید اسماعیل جرجانی در سده ششم، "ذخیره خوارزمشاهی، الاغراض الطبیعه و المباحث العلائیه و خفی علائی" را تالیف نمود. ذخیره خوارزمشاهی نخستین دائره المعارف پزشکی به زبان فارسی می‌باشد. این نکته را باید درنظر داشته باشیم که اصطلاح طب عربی که توسط غربیها بکارگرفته میشود مشتمل بر اصول علمی و پزشکی است که به زبان عربی به رشته تحریر درآمده است زیرا زبان علمی آن روزگار زبان عربی بوده است. آنچه که مسلم است نقش قابل توجه ایرانیان در بیان، تالیف و گسترش مطالب علمی طبی می‌باشد. 

داروسازی سنتی ایران نیز برگ زرینی از تاریخ داروسازی جهان و بخش حائز اهمیتی از طب سنتی ایران است. علوم فارماکولوژی و داروسازی تحت عناوین مفردات و قرابادین مباحث گسترده‌ای را در منابع طب سنتی ایران به خود اختصاص داده اند. اولین اثر مفردات پزشکی که مبنا و الگوی داروشناسی و داروسازی قدیم گردید کتاب ارزشمند پزشک و گیاه شناس یونانی به نام دیوسکوریدوس است که"Materia Medica" نام دارد. اصطفن بن بسیل این کتاب را در بغداد در زمان حکومت خلیفه عباسی، جعفر المتوکل تحت عنوان "کتاب الحشایش فی هیولی الطب" از یونانی به عربی ترجمه کرد.

 

رازی درکتاب الحاوی به 829 مفرده اشاره میکند.

ابومنصور موفق هروی در سده چهارم هجری اولین کتاب داروسازی را تحت عنوان " الابنیه عن الحقایق الادویه" به زبان فارسی نگاشت. این کتاب یکی از قدیمی‌ترین نسخ خطی جهان است. کتاب دوم و پنجم قانون ابن سینا به ترتیب مربوط به مفردات و داروهای ترکیبی می‌باشد. همچنین یکی از آثار ابن سینا " کتاب الادویه القلبیه" است. دراین کتاب علاوه برمسائل نظری درباره فیزیولوژی و بیماریهای قلب و تاثیر هیجانهای عاطفی بر فعالیت انسان به داروهای ساده برای آرامش قلب اشاره شده است. ابوریحان بیرونی معاصر ابن سینا و یکی از بزرگترین دانشمندان ایران است. مهمترین اثر او در داروشناسی کتاب "الصیدنه فی الطب" می باشد. کتاب 11 ذخیره خوارزمشاهی در مورد داروهای ترکیبی است. برخی از آثار داروئی شهیر ایرانی در دوره‌های بعدی عبارتند از: کتاب اختیارات بدیعی تالیف حاج زین العطار در سده 8 هجری، کتاب تحفه حکیم مومن یا تحفه المومنین نوشته سید محمد مومن تنکابنی در عصر صفوی (سده 11 هجری) و بالاخره کتاب ارزشمند مخزن الادویه اثر محمد حسین عقیلی خراسانی که معاصر کریم خان زند است. دو اثر اخیر در زمان معاصر نیز مورد توجه و مراجعه مخاطبین قرار دارند.

منابع:

- ابراهیم مصلحی شاد. درآمدی بر تاریخ داروشناسی ایران، فصلنامه طب سنتی اسلام و ایران، سال اول، شماره اول، بهار 1389

- دکتر محسن مردانی کیوی، دکتر رضا منتظر. طب ایرانی اسلامی در آینه تاریخ، تهران، نسل نیکان، چاپ اول 1389.

- دکتر علی اکبر ولایتی. پویائی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، جلد اول، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، پاییز 1386

- فواد سزگین. تاریخ نگارشهای عربی، جلد سوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، بهار 1380

- ادوارد براون. تاریخ طب اسلامی، مترجم: مسعود رجب نیا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1383.