معرفی علم فارماکوگنوزی

فارماکوگنوزی که در ابتدا با نام " materia medica " شناخته میشد به معنی مطالعه دارو های حاصل از گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسم ها و سایر منایع طبیعی و نیز ترکیبات تشکیل دهنده آنها است. واژه فارماکوگنوزی از دو کلمه لاتین " pharmakon " به معنی دارو و " gignoso " به معنی دانش منشا گرفته است. لذا فارماکوگنوزی به عنوان علم شناخت دارو تعریف میگردد. علم فارماکوگنوزی با گیاه شناسی و شیمی ترکیبات گیاهی رابطه نزدیک دارد. انجمن فارماکوگنوزی آمریکا فارماکوگنوزی را به عنوان " علم مطالعه مولکول های طبیعی (عموما متابولیت های ثانویه) که به علت اثرات درمانی، اکولوژی و سایر عملکردها مفید هستند" معرفی میکند. گونه های طبیعی که در علم فارماکوگنوزی به عنوان منشا استخراج اینگونه ترکیبات طبیعی شناخته میشوند شامل همه موجودات زنده زمین از جمله موجودات دریایی، گیاهان، قارچ ها و باکتری ها می باشند. حیطه های این علم همواره در حال تغییر است و به طور مداوم با توسعه سایر رشته های علمی و تکنولوژی تازه میشود. به همین سبب است که علم فارماکوگنوزی انتخاب مناسبی برای افرادی است که به انجام تحقیق و کار در مرز مشترک علوم مختلف ( و البته مکمل) مرتبط با طبیعت و موجودات زنده علاقه دارند.

از جمله حیطه های مختلفی که در علم فارماکوگنوزی مورد مطالعه قرار میگیرد میتوان به موارد زیر اشاره نمود:

           - جداسازی، خالص سازی و شناسایی ترکیبات طبیعی موجود در گیاهان دارویی

           - مطالعه خواص دارویی ترکیبات طبیعی با هدف کشف دارو و درک نحو عملکرد مکمل های دارویی و غذایی

           - توسعه روش های آنالیتیک جهت کنترل کیفی ترکیبات طبیعی و فراورده های موجود در بازار دنیا

           - مطالعه درمان های سنتی رایج بین فرهنگ های مختلف دنیا

           - مطالعات میکروسکوپی و شناسایی گونه های دارویی مهم

           - مطالعه عملکرد و safety ترکیبات یافت شده در غذا ها، مکمل ها، مواد افزودنی و سایر محصولات

           - مطالعه ترکیبات طبیعی جهت اهداف ویژه کشاورزی مانند حشره کش ها، آفت کش های طبیعی

           - کاربرد آرایشی بهداشتی ترکیبات طبیعی و عصاره ها

           - مطالعه و دست کاری ژنتیک مسیرهای ژنتیک بیوسنتز مواد جهت تقویت تولید ترکیبات طبیعی و یا تولید ترکیبات موثر جدید

علاوه بر این علم فارماکوگنوزی بر روی مصرف عصاره های خام و نیز مخلوط های نیمه خالص طبیعی به عنوان دارو و تحت عنوان گیاه درمان (phytotherapy) تمرکز دارد. گیاه درمانی که گاهی به عنوان طب مکمل در نظر گرفته می شود در حقیقت مطالعه علمی بر روی اثرات داروهای گیاهی و مطالعات بالینی این دسته از داروها است.

تاریخچه علم فارماکوگنوزی

از اولین روزهای شکل گیری علم داروسازی و پزشکی، تمامی اطلاعات مربوط به داروها و موارد مربوط به آنها در فرهنگ غربی تحت عنوان Matrria medica (medicinal matter) شناخته میشد. مشهورترین یادداشت های موجود در مورد دارو ها مربوط به پزشک و گیاه شناس یونانی دیوسکوریدوس در قرن اول بعد از میلاد مسیح است که با عنوان " Concerning medical matter "در پنج جلد وجود دارد. در این کتب به 600 داروی گیاهی، تعدادی داروی جانوری و مینرال اشاره شده است. این کتاب بیش از 15 قرن مرجعیت داشته است. به تدریج، با گسترش علوم مرتبط با دارو ها، لزوم ایجاد رشته های تخصصی الزامی شد. در اوایل قرن 19 Matrria medica به دو بخش فارماکولوژی (عملکرد دارو ها) و فارماکوگنوزی (سایر جنبه ها دارو با تاکید کمتر بر عملکرد) تقسیم شد. در آن زمان تمام دارو ها دارای منشا طبیعی بودند.

سپس در قرن 19، شیمیدان ها به سنتز تعداد زیادی ترکیبات آلی روی آوردند که برخی از آنها به عنوان عوامل درمانی، موثر شناخته شدند. از آنجایی که این ترکیبات خارج از قلمرو فارماکوگنوزی بودند، رشته جدیدی با عنوان شیمی دارویی ایجاد شد. در این زمان سه رشته پایه مرتبط با علم داروسازی به وجود آمده بود:

فارماکولوژی: با اثرات و عملکرد داروها سر و کار داشت.

فارماکوگنوزی: تمامی اطلاعات داروهایی که منشا طبیعی (گیاهی، جانوری، میکروارگانیسم ها) داشتند را پوشش میداد.

شیمی دارویی: با دانش دارو های سنتتیک سروکار داشت.

این وضعیت تا اواسط قرن 20 ادامه داشت و سپس فارماکوگنوزی و شیمی دارویی شروع به ادغام شدن کرد. علارقم استفاده وسیع از داروهای دارای منشا طبیعی (مثل آنتی بیوتیک ها/ ضد بارداری های خوراکی/ سرم ها و واکسن ها/ و داروهای کلاسیک گیاهی دیگر)، تلاش های تحقیقاتی زیادی بر روی تولید و بررسی داروهای سنتتیک انجام متمرکز شده بود و بسیاری از افراد که بر روی گیاهان کار میکردند در رشته شیمی نیز تحصیل کردند و متخصصانی با عنوان شیمیدان های ترکیبات طبیعی (Natural Product Chemist) پرورش یافتند.

در دهه آخر قرن 20 سه حادثه مهم رخ داد که تغیرات اساسی در نگرش عوام و دانشمندان به علم فارماکوگنوزی ایجاد کرد:

 

      استفاده عوام مردم از Whole Plant Drugs یا داروهای گیاهی

نارضایتی از اثر بخشی داروهای مدرن و هزینه آنها سپس شد که میلیون ها انسان در سراسر دنیا به استفاده از داروهای گیاهی برای درمان بیماری ها مخصوصا بیماری ها خود محدود شونده روی آورند. این پدیده که تحت عنوان انقلاب سبز شهرت یافت حتی در آمریکا نیز فراگیر شد.

اگرچه این گونه محصولات توسط FDA تائید نشدند و این سازمان اکثر داروهای گیاهی را به عنوان مکمل و یا افزودنی غذایی طبقه بندی میکند اما تقاضای مردم جهت استفاده از این محصولات رو به افزایش است.

     شرکت های داروسازی بزرگ در دنیا تشخیص دادند که گیاهانی که در طب عوام جهت درمان بیماری ها شهرت دارند احتمالا بهترین منبع استخراج ترکیبات برای ایجاد داروهای جدید و یا پروتوتایپ آنها هستند.

این شرکت ها برای یافتن درمان های گیاهی جدید تحقیقات گسترده ای را در جنگل های گرمسیری برنامه ریزی کردند.

اکثر کارخانجات بزرگ قراردادهایی را با افراد و یا سازمان هایی در کشور های نظیر برزیل، کاستاریکا، چین، مکزیک و .. دارند.

      تکنولوژی DNA نوترکیب، مهندسی ژنتیک و فارماکوبیوتکنولوژی

شامل انتقال ژن از ارگانیسم یک به ارگانیسم دو: جهت تولید مقادیر زیاد از متابولیت های ارگانیسم یک به عنوان دارو

مثال: تولید انسولین انسانی با استفاده از E.coli با پتانسیل های خوب وجود دارند که هنوز ارزیابی نشده اند.

در کشورهای آسیایی مانند چین و هند نیز داروهای با منشا گیاهی و حیوانی نقش بسیار مهمی دارند طب چین و هند نیز از نظر دانش گیاهان دارویی غنی هستند. مثلا در کشور چین، کتابی وجود دارد که در سال1596 بعد از میلاد نوشته شده است و 2000 دارو با منشا طبیعی را لیست کرده است. در حال حاضر 5000 گیاه بومی در هند بیش از 1000گیاه شفا بخش از دوران باستان ذکر شده است که تعداد زیادی از آنها در عصر حاضر نیز استفاده دارد.

 اما مشکلی که در این رابطه وجود دارد آن است که تاکنون این کشور ها با طب غربی رابطه کمی برقرار نموده اند. در این بین گیاهانی مانند افدرا (ماهونگ)که از طب از چین و راولفیا که از طب ایورودای هند منشا گرفته اند، جزء موارد استثنا به حساب می آیند.

در طب چین و هند بیماری را به علت عدم توازن بین اخلاط می دانند و برای انسان چهار مزاج تعریف میکنند. و این در حالی است که تحقیقات ثابت شده ای در طب غرب برای این گونه مطالب وجود ندارد. لازم به ذکر است که زمانی داروی مفید حاصل می شود که از متد های دانش نوین جهت بررسی اثر بخشی گیاهان دارویی استفاده شده باشد. لذا هزاران گیاه وجود دارد که هنوز بر روی آنها مطالعات علمی لازم صورت نگرفته است و در صورت شروع چنین مطالعاتی، این گیاهان که در طب سنتی اقوام مختلف استفاده می شده اند، میتوانند سر منشا کشف داروهای جدید و موثر قرار گیرند.

نویسنده: دکتر فاطمه یوسف بیک

برگرفته از کتاب فارماکوگنوزی و فارماکوبیوتکنولوژی (تیلور)

      

 

آخرین بروز رسانی : 1400/10/06